Dominee Paley’s levende horloge

Onder biofilosofen, evolutiewetenschappers en het in evolutie geïnteresseerde publiek gaat het verhaal dat Darwins theorie van evolutie door variatie en selectie (1859) bedoeld is als wetenschappelijk alternatief voor de religieuze verklaring van apparent design zoals deze gegeven werd door dominee William Paley (1743–1805) in zijn Natural Theology (1802). Darwin las dit werk tijdens zijn studie en zou er zo van onder de indruk geweest zijn dat hij naar een betere verklaring van de daarin beschreven verschijnselen is gaan zoeken. In de Origin zou hij betogen dat de apparent design van het leven beter verklaard kan worden als het resultaat van natuurlijke selectie dan als het werk van een schepper. Daarmee zou hij de studie van het leven voor het eerst in de geschiedenis op wetenschappelijke leest geschoeid hebben.

En dat niet alleen…

Evolutiebioloog Richard Dawkins, beweert in zijn door Paley geïnspireerde The Blind Watchmaker (1986) zelfs dat Darwins verklaring van de schijn van ontwerp het voor het eerst in de geschiedenis mogelijk maakte om een “an intellectually fulfilled atheist” te zijn (p. 6). Door God te ontkennen beroofden de atheïsten van voor Darwin zich volgens Dawkins van de beste verklaring van apparent design die er in hun tijd bestond. Een intellectueel hoogst onbevredigende en rationeel niet verdedigbare zet. Dankzij Darwins superieure verklaring van apparent design zou het atheïsme thans een rationeel acceptabele positie geworden zijn.

Paley’s apologie

Wie de moeite neemt om Paley’s Natural Theology er op na te slaan, ontdekt echter al gauw dat Paley helemaal geen verklaring van de apparent design van het leven geeft of beoogt. Het gaat Paley, om te beginnen, niet specifiek om de apparent design van het leven, maar om die van het universum. Belangrijker is echter dat hij helemaal niet uit is op verklaring van dat verschijnsel. Natural Theology or Evidence of the Existence and Attributes of the Deity, collected from the appearances of nature, zoals de volledige titel luidt, is een poging het geloof van de lezers te ondersteunen en versterken door te laten zien dat alles in de natuur erop wijst dat zij het product is van een goede, kundige en wijze Schepper. Natural Theology biedt, met andere woorden, geen poging tot verklaring van apparent design, maar een apologie van het geloof (op basis van apparent design).

Hume’s kritiek op het Argument from Design

Het idee dat de natuur op de hand van een schepper wijst, werd zo’n 20 jaar voor Paley in de grond geboord door de Schotse filosoof David Hume (1711–1776) in zijn postume gepubliceerde Dialogues Concerning Natural Religion (1779).¹

Het Argument from Design zoals Cleanthes dat in de Dialogues presenteert, vestigt de aandacht op bepaalde overeenkomsten tussen menselijke maaksels (zoals horloges en huizen) en het universum: hun ordentelijke structuur, het reguliere verloop van hun activiteit, de geschiktheid voor het verrichten van specifieke taken en de harmonieuze samenwerking van de onderdelen in het kader van het geheel. Gelijke effecten duiden op gelijke oorzaken en we mogen volgens Cleanthes dus concluderen dat de wereld het werk is van een wezen met een geest die enigszins lijkt op die van ons:

Look round the world: contemplate the whole and every part of it: you will find it to be nothing but one great machine, subdivided into an infinite number of lesser machines, which again admit of subdivisions to a degree beyond what human senses and faculties can trace and explain. All these various machines, and even their most minute parts, are adjusted to each other with an accuracy which ravishes into admiration all men who have ever contemplated them. The curious adapting of means to ends, throughout all nature, resembles exactly, though it much exceeds, the productions of human contrivance; of human designs, thought, wisdom, and intelligence. Since, therefore, the effects resemble each other, we are led to infer, by all the rules of analogy, that the causes also resemble; and that the Author of Nature is somewhat similar to the mind of man, though possessed of much larger faculties, proportioned to the grandeur of the work which he has executed (p. 31)²

Philo, de scepticus in de Dialogues, wijst erop (p. 38–40) dat die conclusie staat of valt met wat wij weten over het ontstaan van “order, arrangement, or the adjustment of final causes”. Iemand zonder kennis en ervaring met betrekking tot de gang van zaken in de wereld zal, als hij regelmaat, orde en doelmatigheid ontdekt, er in eerste instantie geen idee van hebben hoe deze verschijnselen tot stand gekomen zijn. Het bestaan van regelmaat, orde en doelmatigheid is op zichzelf genomen daarom geen aanwijzing voor ontwerp. Er is, behalve van die verschijnselen zelf, ervaring nodig met de manier waarop ze ontstaan zijn.

Now, according to this method of reasoning … it follows, (and is, indeed, tacitly allowed by Cleanthes himself,) order, arrangement, or the adjustment of final causes, is not of itself any proof of design; but only so far as it has been experienced to proceed from that principle [“Experience alone can point out … the true cause of any phenomenon.” p. 39]. For ought we can know a priori, matter may contain the source or spring of order originally within itself as well as mind does … The equal possibility of both these suppositions is allowed. But, by experience, we find, (according to Cleanthes,) that there is a difference between them. Throw several pieces of steel together, without shape or form; they will never arrange themselves so as to compose a watch. Stone, and mortar, and wood, without an architect, never erect a house. But the ideas in a human mind, we see, by an unknown, inexplicable economy, arrange themselves so as to form the plan of a watch or house. Experience, therefore, proves, that there is an original principle of order in mind, not in matter. From similar effects we infer similar causes. The adjustment of means to ends is alike in the universe, as in a machine of human contrivance. The causes, therefore, must be resembling (p. 40)

Philo betoogt vervolgens dat de wijdse conclusie dat de wereld het resultaat van inzicht en bewust ontwerp is, niet gerechtvaardigd wordt door de beperkte ervaring die we hebben met het ontstaan van regelmaat, orde en doelmatigheid:

A very small part of this great system [the universe], during a very short time, is very imperfectly discovered to us; and do we then pronounce decisively concerning the origin of the whole? Admirable conclusion! Stone, wood, brick, iron, brass, have not, at this time, in this minute globe of earth, an order or arrangement without human art and contrivance; therefore the universe could not originally attain its order and arrangement, without something similar to human art. But is a part of nature a rule for another part very wide of the former? Is it a rule for the whole? Is a very small part a rule for the universe? Is nature in one situation, a certain rule for nature in another situation vastly different from the former? (p. 48/49)

Hij wijst er ondermeer op dat het universum minstens zoveel weg heeft van een dier of een plant als van een machine (p. 97-108) en dat zelfs in het beperkte stukje van het universum dat wij kennen, bewust ontwerp niet de enige manier is waarop regelmaat, orde en doelmatigheid ontstaan (p. 109–121). Het universum houdt zichzelf in stand met behulp van allerlei kringlopen en terugkoppelingen, net zo als een dier dat doet. De delen van organismen ordenen zich in de loop van hun ontwikkeling vanzelf. De orde en doelmatigheid van het gedrag van dieren ontstaat instinctmatig. Waarom dan inzicht en planning als oorzaak van het universum geponeerd inplaats van zelforganisatie, instinct, of voortplanting? Waarom de wereld met een machine vergeleken inplaats van met een dier? In feite, zo eindigt hij sluw, heeft de wereld meer weg van een dier dan van een horloge of een weefgetouw. Waarom dan niet geconcludeerd dat de wereld uit een ei gekropen is?

Paley’s poging Hume’s kritiek naast zich neer te leggen

In de eerste twee hoofdstukken van zijn Natural Theology probeert Paley dergelijke kritiek op het Argument from Design onschadelijk te maken door zijn lezers er van te overtuigen dat er, anders dan Hume’s Philo beweert, geen ervaring met het ontstaan van “order, arrangement, or the adjustment of final causes” nodig is om tot de conclusie te komen dat deze eigenschappen het resultaat zijn van inzicht en planning: die conclusie dringt zich volgens hem onontkoombaar op als we een ontworpen voorwerp bestuderen. Ontwerp wordt in Paley’s visie waargenomen (“perceived”) of ervaren (“experienced”), niet beredeneerd.

In hoofdstuk 1 vraagt Paley zijn lezers zich voor te stellen dat zij ergens op de hei een horloge vinden. Zij zullen volgens Paley na het ding bestudeerd te hebben, onvermijdelijk tot de conclusie komen dat het gemaakt is door iemand die welbewust te werk ging. Ze zullen die conclusie volgens Paley ook trekken als ze er geen idee van hebben hoe horloges gemaakt worden en nog nooit iemand ontmoetten die iets dergelijks zou kunnen maken.

Vervolgens (hoofdstuk 2) vraagt Paley hoe zijn lezers zouden reageren als ze na enige tijd ontdekken dat het horloge zich voortplant. Zouden ze dan denken dat ze zich vergist hebben en concluderen dat het horloge bij nader inzien toch niet ontworpen is? Volgens Paley kan er geen twijfel over bestaan dat ze zich eerder versterkt zullen voelen in de conclusie dat het apparaat uiteindelijk ontworpen is, dan ze er aan gaan twijfelen.

Terwijl het Argument from Design zoals Hume’s Philo dat reconstrueert het horloge zou gebruiken als premisse in een analogie-argument (de wereld is als een horloge; het horloge is ontworpen; ergo de wereld is ontworpen), gebruikt Paley’s variant van dat argument het horloge dus om ons ervan te overtuigen dat we het vermogen hebben om ontwerp waar te nemen.

In hoofdstuk 3 t/m 5 betoogt Paley vervolgens dat niets de toepassing van dit vermogen op natuurverschijnselen in de weg staat. Hoofdstuk 3 behandelt, als voorbeeld, de bouw en werking van het oog. Natuurlijk zijn er allerlei verschillen tussen menselijke maaksels en natuurproducten. Het ontwerp van het oog is bijvoorbeeld veel ingenieuzer dan dat van een telescoop. Die verschillen leren ons iets over de aard van de maker, maar ze verhinderen ons niet om te zien dat er van ontwerp sprake is.

In hoofdstuk 4 kijken we met Paley naar de voortplanting van dieren en planten. We ontwaren, volgens Paley, ook daar ontwerp. Voortplanting is dus (‘anders dan Hume’s Philo suggereerde’ hoor ik Paley denken) geen alternatief voor ontwerp, maar een ontwerp om ontwerp te doen ontstaan (hoe slim van de Schepper!).

Hoofdstuk 5 behandelt allerlei bezwaren die “ongelovigen” (ik denk dat Paley op Hume doelt) naar voren brengen tegen de ontwerp-conclusie in het geval van natuurverschijnselen: er zijn in de natuur allerlei onregelmatigheden en onvolkomenheden te ontdekken; van sommige delen van planten en dieren is het niet duidelijk waarvoor ze dienen; misschien is de doelmatige configuratie bij toeval ontstaan; etc.

De teneur van Paley’s antwoord laat zich raden: diezelfde bezwaren kun je aanvoeren m.b.t. het horloge en andere menselijke maaksels, maar daar verhinderen ze ons niet de ontwerp-conclusie te trekken: ook aan een stilstaand horloge of een lelijk schilderij kun je zien dat het ontworpen is; de wandelaar die op de hei een horloge vindt, zal ook zonder dat hij alle details begrijpt, tot de conclusie komen dat het ding ontworpen is; blinde processen kunnen een enkele keer bij toeval een rotsformatie de vorm van een gezicht geven, maar geen horloge doen ontstaan, laat staan een wereld vol horloges. Waarom zouden onregelmatigheden, onvolkomenheden, onduidelijkheden en toeval in het geval van natuurlijke verschijnselen een obstakel vormen voor de ontwerp-conclusie, waar ze dat niet zijn in het geval van menselijke maaksels?

Na in hoofdstuk 6 nog even benadrukt te hebben dat één enkel voorbeeld van ontwerp in de natuur voldoende bewijs vormt voor het bestaan, de kunde en de wijsheid van de Schepper, put Paley zich 16 hoofdstukken (7 t/m 22) lang uit in beschrijvingen van natuurverschijnselen die de indruk van ontwerp bij de lezers moeten oproepen.³. Zijn boekwerk is daarmee één lang Argument for Design geworden.

In de laatste vijf hoofdstukken (23 t/m 27) redeneert hij van dit waargenomen ontwerp naar het bestaan en de natuur van de Schepper. Hij trekt de conclusie dat heel de natuur wijst op het bestaan, de goedheid, de kunde en de wijsheid van haar Schepper.

Hume over evidentie

Hume zou naar ik vermoed niet erg onder de indruk geweest zijn van Paley’s argument van het horloge. Paley gedraagt zich immers net als Cleanthes die regelmatig herhaalt dat de ontwerp-conclusie zich onmiddellijk en onvermijdelijk opdringt aan een ieder die de natuur met een onbevooroordeelde blik bekijkt:

Consider, anatomize the eye; survey its structure and contrivance; and tell me, from your own feeling, if the idea of a contriver does not immediately flow in upon you with a force like that of sensation. The most obvious conclusion, surely, is in favour of design; and it requires time, reflection, and study, to summon up those frivolous, though abstruse objections, which can support Infidelity. Who can behold the male and female of each species, the correspondence of their parts and instincts, their passions, and whole course of life before and after generation, but must be sensible, that the propagation of the species is intended by Nature? Millions and millions of such instances present themselves through every part of the universe; and no language can convey a more intelligible irresistible meaning, than the curious adjustment of final causes. To what degree, therefore, of blind dogmatism must one have attained, to reject such natural and such convincing arguments? (p. 61)

Philo, de scepticus, benadrukt dan ook vanaf het begin dat we, om op grond van regelmaat, orde en doelmatigheid gerechtvaardigd tot ontwerp te kunnen concluderen, niet alleen ervaring met deze effecten moeten hebben, maar ook met hun oorzaken. Zonder die ervaring zou elk aansprekend verzinsel als oorzaak van die effecten kunnen gelden:

Were a man to abstract from every thing which he knows or has seen, he would be altogether incapable, merely from his own ideas, to determine what kind of scene the universe must be, or to give the preference to one state or situation of things above another. For as nothing which he clearly conceives could be esteemed impossible or implying a contradiction, every chimera of his fancy would be upon an equal footing; nor could he assign any just reason why he adheres to one idea or system, and rejects the others which are equally possible. Again; after he opens his eyes, and contemplates the world as it really is, it would be impossible for him at first to assign the cause of any one event, much less of the whole of things, or of the universe. He might set his fancy a rambling; and she might bring him in an infinite variety of reports and representations. These would all be possible; but being all equally possible, he would never of himself give a satisfactory account for his preferring one of them to the rest. Experience alone can point out to him the true cause of any phenomenon (p. 38/39)

Gedurende de rest van de discussie blijft Philo benadrukken dat het loutere feit dat de ontwerp-conclusie evident lijkt, geen goede reden is om die conclusie te accepteren:

What peculiar privilege has this little agitation of the brain which we call thought, that we must thus make it the model of the whole universe? Our partiality in our own favour does indeed present it on all occasions; but sound philosophy ought carefully to guard against so natural an illusion (p. 45)

Het onderscheid tussen aardse en hemelse materie was ooit vanzelfsprekend en ieder mens kan dagelijks zien dat de hemel om de aarde draait. De ervaring heeft ons echter geleerd dat de wereld anders in elkaar kan zitten dan wij voor vanzelfsprekend houden (p. 53). De gelijkenis tussen de wereld en de dieren was ooit zo onontkoombaar dat bijna alle oude mythen de wereld verwekt en geboren laten worden (p. 123). Op een planeet die geheel door spinnen bevolkt is, zou de conclusie dat de wereld door een reuzenspin geweven wordt, net zo onontkoombaar lijken als de conclusie van bewust ontwerp op Cleanthes overkomt (p. 124) (en naar Philo op p. 210 toegeeft ook op hemzelf – als scepticus weerstaat Philo echter de verleiding om conclusies die zich aan hem opdringen te accepteren als de benodigde evidentie ontbreekt).

Paley lijkt dit aspect van Hume’s kritiek (kennis van oorzaak en effect vereist ervaring met effect én oorzaak) over het hoofd te zien, te vergeten, of te negeren.

Darwins verwerping van het Argument from Design

Paley geeft dus geen verklaring van het ontstaan van apparent design of van de verschijnselen die bij hem de indruk van ontwerp wekken. Hij is daar ook niet op uit. Sterker nog, hij meent dat dergelijke verklaringen het menselijk kenvermogen te boven gaan. De Schepper is immers kundiger en wijzer dan een mens zich kan voorstellen.

Het idee dat Darwins theorie van evolutie door variatie en selectie een naturalistisch alternatief zou bieden voor Paley’s religieuze verklaring van apparent design is dus niet meer dan een legende.

Niettemin was Darwin cruciaal voor de neergang van het Argument from Design. Waar Paley volhield dat apparent design onverklaarbaar is, overtuigde Darwins werk de Engelstalige intellectuele wereld ervan dat een naturalistische verklaring van de verschijnselen waar velen ontwerp in ontwaarden niet tot de onmogelijkheden behoort. Daarmee ondergroef hij de vanzelfsprekendheid waarmee de schijn van ontwerp als indicatie voor ontwerp kan gelden.⁴

Geraadpleegde literatuur

• Richard Dawkins The Blind Watchmaker: Why the Evidence of Evolution Reveals a Universe without Design (London: Longman, 1986)
• David Hume Dialogues Concerning Natural Religion (1779)
• Norman Kemp Smith (ed.) Dialogues Concerning Natural Religion (Indianapolis: The Bobbs-Merrill Company, 1947).
• Peter McLaughlin “Reverend Paley’s naturalist revival”, Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences 39(1): 25-37 (2008) – door dit uitstekende artikel realiseerde ik mij voor het eerst hoezeer Paley’s Natural Theology een reactie is op Hume’s Dialogues! Van harte aanbevolen.
• William Paley Natural Theology or Evidence of the Existence and Attributes of the Deity, collected from the appearances of nature (London: R. Faulder, 1802)

---

1. De Dialogues presenteren een gefingeerde discussie tussen drie theologen. Demea verdedigt de theologische orthodoxie van Hume’s tijd, volgens welke we door a priori redenatie kennis van God kunnen verwerven. Cleanthes verdedigt de natuurlijke theologie, volgens welke de studie van de natuur ons inzicht in God kan verschaffen. Philo is sceptisch ten aanzien van beide wegen tot God. Volgens de meeste interpretatoren vertegenwoordigt Philo Hume’s eigen positie. ↩
2. Paginanummers in referenties naar Hume’s Dialogues Concerning Natural Religion verwijzen, zoals onder filosofen de gewoonte is, naar de door Norman Kemp Smith verzorgde en van uitgebreid commentaar voorziene editie van 1947. ↩
3. Veruit de meeste voorbeelden van ontwerp zijn ontleent aan de anatomie van gewervelden, enkele zijn meer fysiologisch van aard. Voorbeelden gerelateerd aan instincten, insecten, planten, de vier elementen (ja, ja) en de astronomie hebben elke een eigen hoofdstuk. ↩
4. Deze post bespreekt de rol van Hume, Paley en Darwin in de geschiedenis van het Argument from Design. Het gaat me daarbij vooral om een aantal veel voorkomende misverstanden met betrekking tot de aard van Paley’s werk (geen verklaring maar apologie), de structuur van zijn argumentatie (geen inference to the best explanation, geen analogie-argument, maar het tonen van apparent design) en de rol van het horloge (geen metafoor voor het universum, maar voorbeeld van ontwerp). Kritiek op mijn interpretatie is welkom, net als discussie van de rol van genoemde heren in de geschiedenis van het denken over (apparent) design. Pogingen om met één van hen (of met vermeende hedendaagse volgelingen) in discussie te gaan (bijvoorbeeld door argumenten voor of tegen hun ideeën aan te dragen) worden als off-topic aangemerkt en lopen het risico niet geplaatst of verwijderd te worden. ↩